Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытыгар 1941 с. атырдьах ыйыгар Н. К. Седалищев армияҕа барар. Радистар онтон эппиһиэрдэр комсостав куурустарын бүтэрэн баран младшай лейтенант сыбаанньалаах взвод хамандыыра буолбут. Калинин уонна Ленинград анныгар кыргыһыыларга кыттыбыт. Үстэ бааһырбыт. 1944 с. олунньутугар сураҕа суох сүппүт.
Айар үлэтэ
Н. К. Седалищев кылгас (1913—1944), ол гынан баран дьикти айар олоҕу олорон ааспыт. 1933 с. бастаан бэчээттэнэр. Бастакы айымньыта «Ууhуттар» диэн кэпсээн. 1938 с. икки хомуурунньуга тахсар: «Ньургуһун уонна Лоокуут» уонна «Родительская любовь».
Н. К. Седалищев айар үлэтигэр оҕолорго аналлаах айымньылар улахан миэстэни ылаллар.
Дьүөгэ Ааныстыырап айдарыылаах поэт, драматург уонна очеркист быһыытынан эмиэ биллэр («В советской школе», «Счастливое детство», «Учебный день» уо. д. а.). Тылбаастара эмиэ улахан суолталаахтар: Всеволжскай И. Е. Маршал эдэр сааhа: Драма, 1939, Павленко П. А. «На Востоке» (Границатааҕы сэриилэhии: Роман 2 баһын IV чааhа), Салтыков-Щедрин М. Е. «Мавруша-Новоторка», 1939.
Үһүйээннэргэ олоҕуран айыллыбыт «Ньургуhун уонна Лоокуут», «Мойуор» диэн айымньылар суруйааччы төрөөбүт норуотугар тапталын көрдөрөллөр. Кэлин сэһэн сюжетын суруйааччы Тимофей Сметанин «Лоокуут уонна Ньургуhун» драматыгар уонна поэт Күннүк Уурастыырап уонна драматург Суорун Омоллоон опера либреттотыгар туттубуттара.
Суруйааччы үбүлүөйүн көрсө кини “Кириһиэнньэ түүн” айымньытын ааҕыаххайыҥ.
Уон биэс сыл буолла… Мин оскуолаҕа аан маҥнай киирбит дьылым этэ.
Дьэ Кириһиэнньэ таҥара биир хонук иннинэ улаханнык үөрдүм. Дьонум «алаадьы, эт сиэхпит» дэстилэр. Саамай үөрүүлээҕэ – миигин ыалга оонньото ыытыах буоллулар.
Үлэбин бүтэрэ охсон баран, киэһэни кэтэс да кэтэс. Киэһэ буоллаҕына соруйан бытаарбыт курдук. Ол эрээри киэһэ буолла. Бараары олорор үөрүүбүттэн ситэри аһаабатым. Сүрэҕим хайдах эрэ бүөлүү анньарга дылы. Дьонум «Аһаа» диэн хаайа сатаабыттарын истибэккэ, «Топпун» диэт, туран таҥныбытынан бардым. Хараҥаттан соччо куттаммаппын, ыалым чугас.
* * *
Мин дьүөгэлэрим дьоно, оҕонньордоох эмээхсин, быыс кэннигэр утуйан хааллылар. Биһиги бэһиэ буолан, харах симсэ оонньоотубут. Өр оонньоотубут. Балыһыы, айдаарсыы, сырсыы бөҕө буоллубут. Онтон, уурайан баран, аны тугу гыныахха диэн сүбэлэстибит.
– Таҥхата иһиллиэҕиҥ, ойбоҥҥо киирэн, – диэтэ Сүөдэр, арыый улахаммыт.
-Чэ, – дэстибит бары.
Икки суорҕан ылан, ойбоҥҥо киирдибит. Сүллүүкүттэр, хаайтаран хаалан, төннөн атын ыал ойбонугар киириэхтэрэ диэммит, ойбоммутун алларан сүүрдээтибит.
– Дьэ, маннык, – диэтэ Сүөдэр, – букатын саҥарсымаҥ: сөтөлүннэххэ, эмиэ куһаҕан буолар үһү. Сүллүүкүн кэлэн саҥара турдаҕына, тыаһыыр эҥинниир буоллахха, киһини сиэн кээһэр үһү.
Мин куттана санаатым: сөтөллөн кэбиһэн, иэдээн буолуо диэн.
Суорҕаннарбытын бүрүнэн иһиллии олордубут. Бэркэ сэрэнэн тыынабыт. Иһиллии сатыыбыт… Туох да биллибэтэ. Онтон, эппит сааһа аһыллан, тымныйан барда. Титирэһэр да буолан бардыбыт. Бу олордохпутуна, доҕоор, арай, туохтар эрэ чуучугураһан кэллилэр. Биһиги илиибитинэн имнэнсэн кээстибит. Дьэ ойбон таһыгар чуучугураһыы- хаачыгыраһыы бөҕө буолла. Онтон эмискэ аттар кистээтилэр. Ыйылаһа-ыйылаһа, тэбиэлэһэр тыас иһилиннэ.
Мин: «Сүллүүкүттэр аттара ойбоҥҥо батан киирбэккэ боотурҕаһаллар», – дии санаатым испэр.
Оҕолор, биһиги аттарбыт дии, – диэтэ Сүөдэр оргууй сибигинэйэн.
– Ычча-ыы, бы-бы-бы, һы-ыы, – Ньукулаас ытаары гынна.
Биһиги тулуйан олорботубут. Суорҕаммытын арыйан көрбүппүт: аттар уулуу тураллар эбит.
Аттары үүрэ-үүрэ, дьиэбитигэр төннөн таҕыстыбыт. Таҥха эрэ, туох эрэ -бостуой үлүйэн өлө сыстыбыт. Онуоха эбии оҕонньор: «Дьиэни тымнытан, киир да киир, таҕыс да таҕыс буолаҕыт», – диэн күргүйдүү сытта.
* * *
Биһиги дьиэҕэ олорон, араас барыһыайдары оҥортоон көрдүбүт. Сэлиэнэйдээх ууга биһилэҕи түһэрэн, көрө сатаатыбыт. Олох мас сирэйигэр чоҕунан кириэстии суруйан баран, ол устун бүргэһи сүүрдэ сатаан муҥнанныбыт. Сыаны уулларан хомуостаах ууга куттубут. Бу тухары биир да барыһыай тахсыбата. Хойут хайдах дьон буолуохпутун кыайан билбэтибит. Ити кэнниттэн, сытан эрэн, остуоруйалаһан иһэн утуйан хаалбыт этибит.
* * *
Сымыйа итэҕэл хоту, ону-маны барыһыайдаан, Кириһиэнньэ түүн утуйбатахпытын ахтыһа-ахтыһа, билигин күлсэбит.
1941 с.
Дьүөгэ Ааныстыырап : [суруйааччы төрөөбүтэ 100 сылынан тахсар : сборник / хомуйан онордулар: О.Д. Федорова уо. д. а.]. – Дьокуускай : Бичик, 2013.
